Presudom Privrednog apelacionog suda Pž 5004/18 od 13.12.2020. godine, odbijene su žalbe tužioca i tuženog kao neosnovane i potvrđena je presuda Privrednog suda u Beogradu P 3454/17 od 12.04.2018. godine u stavu prvom, drugom, trećem, petom, šestom i sedmom izreke.

Protiv pravnosnažne drugostepene u potvrđujućem delu stava pet, šest i sedam izreke prvostepene presude tužilac je podneo blagovremenu i dozvoljenu reviziju zbog pogrešne primene materijalnog prava

Vrhovni kasacioni sud je ispitao revizijom pobijanu drugostepenu presudu u skladu sa odredbama člana 408. Zakona o parničnom postupku („Službeni glasnik RS“ br. 72/11 ... 55/14) i ustanovio da je revizija tužioca neosnovana.

U postupku donošenja pobijane presude nije učinjena bitna povreda odredaba parničnog postupka iz člana 374. stav 2. tačka 2. Zakona o parničnom postupku na koju se u revizijskom postupku pazi po službenoj dužnosti.

Predmet tužbenog zahteva u delu koji se ispituje revizijom odnosi se na utvrđenje da tužilac u postupku stečaja nad tuženim ima status razlučnog poverioca i pravo odvojenog namirenja na imovini – namenskom depozitu po ugovorima br. R .../... od 29.12.2011. godine i br. R .../...od 11.12.2011. godine, kao i na eventualni tužbeni zahtev da se utvrdi da tužilac ima status razlučnog poverioca prema tuženom u iznosu potraživanja od 1.305.487,09 dinara i uslovnog potraživanja od 43.981.643,47 dinara, sve sa zakonskom zateznom kamatom počev od 18.03.2014. godine do isplate i to na imovini – namenskom depozitu u iznosu od 184.478,73 EUR po osnovu ugovora o namenskom depozitu br. R .../... od 29.12.2011. godine sa aneksima i u iznosu od 194.831,96 EUR po osnovu ugovora o namenkskom depozitu br. R .../... od 11.12.2011. godine.

Prema utvrđenom činjeničnom stanju tužilac je u stečajnom postupku koji je otvoren rešenjem Privrednog suda u Beogradu St.br. 181/2013 od 17.03.2014. godine nad tuženim prijavio uslovna potraživanja i to iznos od 264.341,19 dinara na osnovu naknade – provizije po garanciji, iznos od 770.055,94 dinara na osnovu kvartalnih garancija po ugovoru o izdavanju bankarske garancije R .../... sa Aneksom 1 i 2, kao i iznos od 271.089,96 dinara na osnovu kvartalnih garancija po ugovoru o izdavanju bankarskih garancija R .../..., što ukupno iznosi 1.305.487,09 dinara, iznos od 184.478,31 evra po osnovu ugovora na osnovu izdate garancije R .../... sa Aneksom 1 i 2, kao i iznos od 194.381,96 evra po osnovu izdate garancije R .../... sa Aneksom 1 i 2. Tužilac je tražio da mu se prizna pravo razlučnog poverioca na novčanim sredstvima tuženog koja se nalaze na navedenim namenskim depozitima. Potraživanje tužioca je osporeno u celosti, te je tužilac upućen na pokretanje parnice radi utvrđivanja osporenog potraživanja. Parnične stranke bile su u poslovnom odnosu po osnovu dva ugovora o izdavanju bankarske garancije. Ugovorom o izdavanju bankarske garancije R .../... od 01.03.2013. godine ugovorne strane su potvrdile da je doneta odluka banke o izdavanju neopozive, bezuslovne, plative na prvi poziv devizne garancije za otklanjanje nedostataka u garantnom roku na ukupan iznos od 194.831,96 evra u korist „AA“ d.o.o. ..., ... sa rokom važnosti garancije do 15.03.2015. godine. Odredbom člana 5. predviđeno je da je ugovorna obaveza tuženog da banci na ime usluga izdavanja garancije plaća garancijsku proviziju obračunatu na iznos garancije u momentu obračuna provizije po stopi od 0,40% kvartalno i to počev od datuma izdavanja garancije sve do isteka važnosti, te da se ta provizija naplaćuje kvartalno unapred, pri čemu se svaki započeti kvartal računa kao ceo. Ugovorom je ustanovljena obaveza nalogodavca da pre izdavanja garancije banci plati jednokratnu garancijsku naknadu za njene usluge, po stopi od 0,40% od iznosa garancije. Ugovorom o izdavanju bankarske broj R .../.... od 29.12.2011. godine sa Aneksom 1 i 2 ugovorne parnične strane su utvrdile da je doneta odluka o izdavanju neopozive, bezuslovne, plative na prvi poziv, devizne garancije za dobro izvršenje posla u garantnom roku na ukupan iznos od 184.478,73 evra u korist „NIS“ A.D. Novi Sad. Ugovorne odredbe koje se odnose na plaćanje garancijske provizije identične su sa ugovornim odredbama Ugovora o izdavanju bankarske garancije R .../...od 01.03.2013. godine. Po bankarskoj garanciji .../...od 13.03.2013. godine izdavalac garancije je tužilac, a korisnik garancije „AA“ d.o.o. ..., a u pitanju je bila neopoziva bankarska garancija na prvi poziv za dobro izvršenje posla, koja glasi na iznos od 194.831,96 evra, sa rokom važenja do 15.03.2015. godine i da je za njeno aktiviranje dovoljno da se korisnik garancije obrati banci u roku važenja garancije pismenim zahtevom podnetim od strane ovlašćenog lica, u kom zahtevu će ili odvojenom dokumentu priloženom zahtevu, navesti način na koji je tuženi prekršio svoje obaveze iz predmetnog odnosa, ali samo za jedinicu kotla 3 i da nalogodavac nije korisniku dostavio garanciju za garantni period. Za plaćanje po ovoj garanciji tužilac je od strane ino banke obavešten o potrebi da se isplati iznos od 194.831,96 evra, uz instrukciju za uplatu, te da se kao prilog nalazi zahtev za plaćanje i izjava po navedenoj garanciji od 16.02.2015. godine upućena od strane korisnika garancije „AA“ d.o.o. ... radi naplate navedenog iznosa, sa izjavom da je tuženi povredio ugovornu obavezu u smislu neuklanjanja nedostataka i nedostavljanja garancije od strane nalogodavca. Dana 27.02.2015. godine tužilac je platio iznos od 194.831,96 evra, a tuženi je obavešten da tužilac nije imao osnova da odbije plaćanje po neopozivoj bezuslovnoj plativoj na prvi poziv garanciji izdatoj u korist „AA“ ... . Po bankarskoj garanciji za dobro izvršenje posla od 29.12.2011. godine sa prvom izmenom od 20.07.2017. godine i drugom izmenom od 30.04.2013. godine garant je tužilac, naručilac ovde tuženi, a korisnik Društvo „NIS“ A.D. Novi Sad, kojom se tužilac obavezao da će bez ikakvih ograničenja ili izuzetaka neopozivo i bezuslovno platiti korisniku po prijemu prvog pismenog zahteva od strane korisnika do maksimalnog iznosa od 184.478,73 evra sa rokom važnosti do 15.04.2016. godine. Po ugovorima o izdavanju bankarskih garancija tuženi se obavezao da tužiocu na ime usluge izdavanja garancije plaća dve vrste naknada. Jednokratnu garancijsku naknadu koja se plaća pre izdavanja bankarske garancije, kao i garancijsku proviziju obračunatu na iznos garancije počev od datuma izdavanja garancije sve do isteka važnosti iste koja se naplaćuje kvartalno unapred.

Na temelju ovako utvrđenog činjeničnog stanja, polazeći od odredaba Zakona o obligacionim odnosima i Zakona o stečaju, prvostepeni sud je utvrdio da postoji potraživanje tužioca prema tuženom u iznosu od 264.341,19 dinara na ime provizije po garanciji i potraživanje u iznosu od 194.831,96 evra po osnovu garancije izdate saglasno ugovoru o izdavanju bankarske garancije broj R .../..., što preračunato u dinarskoj protivvrednosti iznosi 22.591.058,01 dinara, dok je u preostalom delu odbijen tužbeni zahtev, kao i eventualni tužbeni zahtev. Naime, prvostepeni sud je odbio tužbeni zahtev koji se odnosi na utvrđivanje uslovnog potraživanja tužioca prema tuženom po osnovu garancije izdate u korist „NIS“ A.D. Novi Sad, jer je učinjeno nespornim da nijedan deo iznosa iz bankarske garancije od 184.478,73 evra nije plaćen korisniku garancije, a da sama garancija nije aktivirana i da je rok važnosti garancije bio do 15.04.2016. godine, pa protekom roka važnosti garancije nema više mesta primeni člana 87. stav 1. Zakona o stečaju za utvrđivanje uslovnog potraživanja. Odlučujući o delu tužbenog zahteva kojim je tužilac tražio da mu se utvrdi status razlučnog poverioca i pravo odvojenog namirenja kao razlučnog poverioca, prvostepeni sud je utvrdio da je isti neosnovan, s pozivom na odredbu člana 49. stav 1. Zakona o stečaju. Nalazi da tužilac zahteva utvrđivanje razlučnog prava na novcu kao sredstvu plaćanja koji se nalazi na namenskom računu tuženog, pa nije ispunjen nijedan od dva uslova iz člana 49. stav 1. Zakona o stečaju.

Drugostepeni sud prihvata izraženo stanovište prvostepenog suda, s tim što dodaje da u konkretnom slučaju tužilac nije dokazao da ima založno pravo na stvari, kao ni pravo zadržavanja, jer je novac vraćen tuženom, pri čemu se ne radi o stvarima i pravima o kojima se vode javne knjige ili registri. Po stavu drugostepenog suda novac ne predstavlja individualno određenu stvar, već stvar određenu po rodu, koju je nemoguće individualizovati ukoliko je isti uložen po ugovoru o depozitu na račun tuženog, pa ne može biti predmet razlučnog prava zaključenjem ugovora o novčanom depozitu kojim je ustanovljen međusobni obligaciono-pravni odnos na osnovu koga postoji samo obaveza tužioca da prijavi potraživanje nakon pokretanja stečajnog postupka, što je i učinio.

Prema oceni Vrhovnog kasacionog suda, nižestepeni sudovi su pravilno ocenili da nema osnova za utvrđenje položaja tužioca u postupku stečaja nad tuženim kao razlučnog poverioca, a samim tim ni prava na odvojeno namirenje na označenim novčanim namenskim depozitima, niti status razlučnog poverioca u pogledu potraživanja opredeljenog po tužbi u eventualnom tužbenom zahtevu u odnosu na iste namenske novčane depozite.

Revizijom tužioca osporava se izneto stanovište nižestepenih sudova. Po navodima revidenta deponovani novac može biti predmet razlučnog prava, jer se u konkretnom slučaju radilo o namenskom depozitu čija je svrha bila upravo namirenje svih eventualnih potraživanja tužioca iz ugovora o bankarskim garancijama, pri čemu je tuženi do konačnog namirenja tužioca po ovim ugovorima bio onemogućen da raspolaže sa deponovanim sredstvima. Ukazuje se i da time što se svakodnevno utvrđuje devizni kurs, novac ne može biti stvar određena po rodu, budući da se devize u valuti EUR svakodnevno mogu kupovati i prodavati i time individualizovati. Navodi i da nisu primenjene odredbe čl. 9 i čl. 9a. Zakona o založnom pravu na pokretnim stvarima upisanim u registar kojima je moguće zalaganje sredstava na posebnom bankovnom računu.

Vrhovni kasacioni sud ne prihvata revizijske navode tužioca.

U vezi prirode zahteva koji je predmet ispitivanja u revizijskom postupku, najpre, proizlazi da su razlučna prava su prava stvarno-pravne prirode na tućim stvarima i predstavljaju sredstva obezbeđenja potraživanja. Na osnovu razlučnih prava poverioci stiču pravo prvenstvenog i odvojenog namirenja na stvarima ili pravima stečajnog dužnika, na osnovu ranije stečenog realnog obezbeđenja svog potraživanja. Dakle, razlučni poverioci (separatisti ex iure creditii) su poverioci koji su titulari razlučnog prava. Razlučni poverioci imaju založno pravo, zakonsko pravo zadržavanja ili pravo namirenja na stvarima i pravima o kojima se vode knjige ili registri i imaju pravo na prvenstveno namirenje iz sredstava ostvarenih prodajom imovine, odnosno naplate potraživanja na kojoj su stekli to pravo, shodno članu 49. Zakona o stečaju.

Prvi i najčeći osnov razlučnog prava jeste pravo zaloge. Založno pravo je stvarno pravo na tuđoj stvari koje omogućava njegovom titularu da svoje potraživanje naplati iz vrednosti založene stvari ako mu dužnik ne ispuni obavezu o dospelosti, pre svih ostalih poverilaca. Dakle, pravo zaloge predstavlja akcesorno stvarno pravo, čija je svrha obezbeđenje namirenja prava koje proističe iz obligacionog odnosa. Imajući u vidu da se stečajni postupak nad dužnikom pokreće upravo iz razloga nemogućnosti servisiranja obaveza, da se otvaranjem stečajnog postupka sva nedospela potraživanja prema stečajnom dužniku smatraju dospelim, shodno članu 81. Zakona o stečaju, kao i da potraživanja obezbeđena zalogom uživaju prioritet u namirenju, pravo zaloge svoju svrhu, pored postupka prinudnog izvršenja, ostvaruje upravo u stečajnom postupku. Pravo zaloge može nastati po osnovu ugovora (ugovor o zalozi ili hipoteci), jednostrane izjave volje (založna izjava), sudske odluke (postupak prinudnog izvršenja) i zakona (slučajevi ugovora o trgovinskom zastupanju, komisionu, skladištenju, špediciji, kontroli, prevozu, sefu i delu). Jedna od vrsta zaloge jeste zaloga na pokretnim stvarima i pravima. Založno pravo na pokretnim stvarima i pravima stiče se upisom u Registar zaloge koji vodi Agencija za privredne registre, osim ako nije drukčije određeno zakonom, u kom slučaju založena stvar ostaje u državini dužnika (bezdržavinska zaloga), ili predajom založene stvari (ručna zaloga).

Pravo zadržavanja (retencije) je institut obligacionog prava, koje omogućava poveriocu dospelog potraživanja da zadrži dužnikovu stvar koja se nalazi u njegovoj državini dok mu potrživanje ne bude isplaćeno. Jasno je da je pravo zadržavanja uspostavljeno u cilju pooštravanja discipline u dužničko – poverilačkom odnosu i vršenja pritiska na dužnika da svoje obaveze ispunjava blagovremeno. U slučaju neizmirenja potraživanja u trenutku otvaranja stečajnog postupka nad dužnikom, potraživanje se smatra dospelim, pa se poverilac može u stečaju naplatiti iz stvari u svojini dužnika koja se nalazi u njegovoj državini, prodajom u okviru stečajnog postupka.

Pravo prvenstvenog namirenja proističe iz drugih propisa, kao što su zakon kojim se uređuje postupak prinudnog izvršenja (zahtev izršnog poverioca da se u javnoj knjizi upiše založno pravo na osnovu rešenja ili zaključka o izvršenju na nepokretnosti, zabeležba javne prodaje ili drugi upis predviđen propisima o upisu prava na nepokretnostima u javne knjige, popis nepokretnosti u vanknjižnoj svojini izvršnog dužnika).

U konkretnom slučaju parnične stranke bile su u poslovnom odnosu po osnovu dva ugovora o izdavanju bankarske garancije, kao i ugovora o otvaranju namenskih depozita po osnovu izdatih garancija. Tužilac je na zahtev korisnika garancije „AA“ ... izvršio plaćanje dana 27.02.2015. godine iznosa od 194.831,96 evra, pri čemu po drugoj bankarskoj garanciji izdatoj u korist „NIS“ AD Novi Sad nije bilo plaćanja, a rok važnosti te bankarske garancije istekao je 15.04.2016. godine. Povodom ovih ugovora o izdavanju bankarskih garancija parnične stranke su zaključile i dva ugovora o namenskom depozitu radi obezbeđenja naplate tužioca koji je ujedno bio ovlašćen od strane tuženog da može deponovana sredstva upotrebiti za namirenje svih dospelih obaveza klijenata po osnovnom poslu. Takav poslovni odnos po prirodi predstavlja ugovor o bankarskom novčanom depozitu iz člana 1035., člana 1037. i člana 1038. st. 1. Zakona o obligacionim odnosima. Ovlašćenje tužioca je time suštinski isključivo obligaciono-pravne prirode, kada je kao banka ovlašćen da upravlja namenskim depozitom, odnosno sredstvima koja se na njemu nalaze, kao i sadržinom naloga kako će se izvršiti raspolaganje deponovanim novcem. Tužilac u svojstvu banke ovim raspolaže samo ugovornim ovlašćenjem (nalogom) u odnosu na svog komitenta na koji način će međusobna prava i obaveze iz bankarskog depozita biti ispunjene budućim transferom raspoloživih deponovanih sredstava kada se ostvari uslov u vezi neizmirivanja obaveza nastalih iz ugovora o izdavanju bankarske garancije. Ovakav položaj tužioca ne može se podvesti nijednom od prethodno iznetih okolnosti koje određuju status razlučnog poverioca iz člana 49. st. 1. Zakona o stečaju. Istovremeno, nemogućnost tuženog da raspolaže sa deponovanim sredstvima predstavlja deo njegovih obaveza iz ugovora o bankarskom novčanom depozitu, jer se upravo na takvo nečinjenje obavezao ovim pravnim poslom. Sve su to razlozi koji čine bez osnova zahtev za utvrđenje razučnog prava i prava odvojenog namirenja na deponovanim sredstvima tuženog, odnosno eventualni zahtev da tuženi ima status razlučnog poverioca u tužbeom opredeljenom iznosu, kako to pravilno zaključuju nižestepeni sudovi.

Nisu osnovani revizijski navodi tužioca o tome da deponovani novac može biti predmet razlučnog prava. Ovakvi navodi, iako po sadržini tačni, u konkretnom slučaju i raspoloživim činjenicama u spisima ispostavljaju se bez osnova. Najpre, iako se prema sadržini tužba za utvrđenje različnih i prava na odvojeno namirenje na novčanom depozitu tuženog vezuje isključivo na razlozima postojanja zakonskog prava zadržavanja, revident u navodima revizije takva svoja ovlašćenja zasniva i za postojanje prava zaloge. U tom pogledu, predmetni ugovor o namenskom depozitu u odnosu na ovlašćenje tužeioca da prenese na sopstveni račun deponovana sredstva radi zatvaranja nastalih obaveza iz ugovora o izdavanju bankarske garancije po pravnoj prirodi nikako ne može imati elemente zaloge iz člana 966. Zakona o obligacionim odnosima. Ovo iz razloga što odredba ugovora o zalozi kojim se predmet zaloge, kada se za to steknu uslovi, po automatizmu prenosi u svojinu poverioca ne može uživati pravnu zaštitu u smislu člana 973. st. 1. Zakona o obligacionim odnosima. Predmet ovlašćenja tužioca ne odnosi se na dalju prodaju deponovanih sredstava na tržištu novca ili da će po određenoj ceni moći da takva deponovana sredstva zadrži za sebe, već na direktan transfer deponovanih sredstava. Sledi da čak i u situaciji kada bi se prava volja kod zaključenja ugovora o namenskom depozitu sastojala zapravo u davanju zaloge, takav pravni posao bi bio izložen posledicama ništavosti. Ovim bi tužilac bio onemogućen da ostvaruje status razlučnog poverioca u vezi sa postojanjem založnog prava, a što bi vodilo odbijanju zahteva u tom delu. Takođe, nejasno je pozivanje revidenta na odredbe čl 9 i čl. 9a. Zakona o založnom pravu na pokretnim stvarima upisanim u registar, s obzirom na to da upis prava zaloge u odgovarajući registar nije ni bio predmet spornih ugovora o namenskom depozitu, niti je takav upis u bilo kom trenutku izvršen, razume se, u granicama raspoloživog činjeničnog stanja.

Nejasni su revizijski navodi tužioca u delu kojim kvalifikaciju da deponovana devizna novčana sredstva predstavljaju individualno određenu stvar dovodi u vezi sa postojanjem zvaničnog deviznog kursa. Najpre, pravo zadržavanja iz člana 286. Zakona o obligacionim odnosima određeno je samo postojanjem dospelog potraživanja i državine poverioca na pokretnoj stvari dužnika koja je podobna za njegovo namirenje prodajom. Kako je to prethodno već navedeno, kod postojanja stečaja nad dužnikom takva prodaja njegove pokretne stvari mora biti ralizovana u stečajnom postupku. Sa druge strane, konverzija valute novca ne može se poistovetiti sa unovčenjem nenovčane imovine stečajnog dužnika. Promena valute ne znači da je novac prestao da ima takvo svojstvo, već je samo drugačiji način obračuna i iskazivanja njegovih novčanih jedinica, ali vrednost novca ostaje nepromenjena u tom trenutku. Svrha realizacije prava zadržavanja sastoji se u dobijanju novčane protivvrednosti pokretne stvari dužnika, a koja se ne može ostvariti u odnosu na već postojeća novčana sredstva, bez obzira na to u kojoj se valuti iskazana. Izostanak takve kauze kod predmetnih ugovora o namenskom depozitu ukazuje da se ni njihova svrha ne može sastojati u ustanovljavanju prava zadržavanja, već isključivo naloga tuženog, kao korisnika bankarskog tekućeg računa, o tome kako će banka deponovanim sredstvima raspolagati u slučaju da se za to steknu uslovi, kako je to već prethodno navedeno. Otuda tužilac ne raspolaže ni zakonskim pravnom zadržavanja kao osnovnom koji bi mogao voditi sticanju razlučnih prava i prava na odvojeno namirenje.

Imajući u vidu sve prethodno navedeno, Vrhovni kasacioni sud je primenom odredbe člana 414. Zakona o parničnom postupku odlučio kao u izreci.

Predsednik veća – sudija

Branko Stanić,s.r.

Za tačnost otpravka

Upravitelj pisarnice

Marina Antonić