Protiv pravnosnažne presude donete u drugom stepenu tužioci su blagovremeno izjavili revizije i to: tužioci AA, VV, GG i BB zbog nepotpuno utvrđenog činjeničnog stanja i pogrešne primene materijalnog prava, a tužilac DD (DD1) zbog bitnih povreda odredaba parničnog postupka, pogrešno i nepotpuno utvrđenog činjeničnog stanja i pogrešne primene materijalnog prava.

Tužena Autonomna pokrajina Vojvodina je podnela odgovor na revizije, sa predlogom da se iste odbiju, a tužioci obavežu na plaćanje troškova za sastav tog podneska.

Odlučujući o izjavljenim revizijama, na osnovu člana 403. stav 2. tačka 3. i člana 408. ZPP, Vrhovni kasacioni sud je našao da revizije tužilaca nisu osnovane.

U sprovedenom postupku nije učinjena bitna povreda odredaba parničnog postupka iz člana 374. stav 2. tačka 2. ZPP, na koju revizijski sud pazi po službenoj dužnosti. Revizijom tužioca DD (DD1) ne ukazuje se na druge bitne povrede odredaba parničnog postupka iz stava 2. označenog člana, koje su predviđene kao razlozi za ovaj vanredni pravni lek (član 407. stav 1. tačka 2. ZPP). Nisu osnovani navodi revizije ovog tuženog o bitnoj povredi odredaba parničnog postupka iz člana 374. stav 1. u vezi člana 386. ZPP, učinjenoj u drugostepenom postupku tako što je drugostepeni sud cenio i navode žalbe tužene Republike Srbije o postojanju tereta na spornim nepokretnostima, iznete suprotno članu 372. tog Zakona. Podaci o upisanim teretima proizilaze iz isprava dostavljenih do zaključenja glavne rasprave i ponovo izvedenih kao dokaz na raspravi pred drugostepenim sudom, održanoj na osnovu člana 383. stav 4. ZPP, tako da se ne radi o novim činjenicama, a zaključci koje je taj sud izveo iz tih činjenica u prilog odluke o neosnovanosti tužbenih zahteva nisu doneti mimo granica razloga navedenih u žalbi.

Prema utvrđenom činjeničnom stanju, AA (umro 1956. godine), ĐĐ (umro 1977. godine) i EE (umrla 1993. godine) su deca pokojnog ZZ (umro 1939. godine) i naslednici na jednake delove njegove pokretne i nepokretne imovine, pored ostalog i nepokretnosti tada upisanih u ZKUL ... KO ... . Ukupna vrednost čiste zaostavštine pokojnog ZZ, utvrđena ostavinskim raspravnim zapisnikom O 120/939, iznosila je 2.039.231,50 dinara i predstavlja razliku između vrednosti aktive zaostavštine (vrednost nepokretne imovine iznosi 63.273.393 dinara) i vrednosti njene pasive. Na nepokretnostima upisanim u ZKUL ... KO ... bilo je zabeleženo više tereta: založna prava u korist „...“ dd ... za glavnicu od 42.000.000,00 dinara sa 8,5% kamate (upis od 21.05.1934. godine), maloletnih II i JJ za glavnicu od po 300.000,00 dinara sa 5% kamate, maloletnih ZZ i KK za glavnicu od po 200.000,00 dinara sa 5% kamate i Grada Novog Sada za pristojbe u iznosu od 22.313 zlatnih penga sa 6% kamate (upis od 20.10.1941. godine); ovršno pravo na osnovu zaključka Sreskog suda u Novom Sadu P 2039/939 do iznosa glavnice od 497.600,00 dinara sa 6% kamate, 1,6% menične provizije i 8.689,00 dinara troška (upis od 22.07.1939. godine) i pravo doživotnog davanja u iznosu od 24.000,00 mesečno u korist ŽŽ, udovice pokojnog ZZ (upis od 16.09.1940. godine). Ugovorom o poklonu od 16.12.1947. godine deca pokojnog ZZ su Pokrajinskom odboru jedinstvenih sindikata iz Novog Sada poklonili nepokretnosti – hotel „...“, ... broj ..., kuću u ulici ... i placeve u ulici ... ugao sa ulicom ... sa ledarom na njima, sa svim upisanim teretima, kao i sva potraživanja u ukupnom iznosu od 456.052,00 dinara. Poklonoprimac je ovim ugovorom preuzeo dugove i obaveze firme AA kod ... banke po tekućem računu u iznosu od 2.550.905,00 dinara, po utuženim menicama iz reeskonta kod iste banke u iznosu od 31.970,00 dinara, kao i obaveze iz utuženih menica navedene banke od LL, na kojima su pokojni ZZ i firma AA bili žiranti, u iznosu od 1.065.000,00 dinara, odnosno obaveze naslednika pokojnog ZZ i označene firme prema LJLJ iz ..., nestaloj u raciji ... tokom januara 1942. godine u iznosu od 460.293,00 dinara, odnosno ukupno od 4.108.168,00 dinara. Poklonoprimac se obavezao i da će počev od 01.01.1948. godine plaćati ŽŽ rođena ŽŽ1 – udovici pokojnog ZZ, doživotnu rentu u iznosu od 5.000,00 dinara sa pripadajućim porezom. Ugovor su potpisali sada pokojni AA i ĐĐ, s tim što je sada pokojni AA ugovor potpisao i kao punomoćnik svoje sestre, sada pokojne EE, na osnovu njenog punomoćja overenog 10.08.1940. godine pred javnim beležnikom u ... . Ovim punomoćjem AA i ĐĐ bili su ovlašćeni da, svaki od njih posebno, može u ime vlastodavke i umesto nje prodati sve njene nepokretnosti, pokretne stvari i vrednosne papire koje je nasledila nakon očeve smrti, po ceni koju oni za dobro nađu, sklapati kupoprodajne ugovore, potpisivati kupcima isprave za zemljišno-knjižni prenos prava svojine na porodatim nepokretnostima, primiti prodajnu cenu i istupati u njeno ime u svim postupcima pred organima javne vlasti. Poklonodavac AA bio je u zatvoru od 22.09.1947. godine do 05.11.1947. godine. Presudom K 574/47 od 03.10.1947. godine oglašen je krivim za krivčno delo utaje opštenarodne imovine i osuđen na kaznu zatvora u trajanju od 18 meseci sa konfiskacijom celokupne pokretne i nepokretne imovine, izuzev jedne kuće. Po njegovoj žalbi Vrhovni sud Autonomne Pokrajine Vojvodine je 05.11.1947. godine doneo presudu Kž 826/1947 kojom ga je oslobodio od optužbe za krivčino delo utaje narodne imovine iz člana 8. Zakona o zaštiti opštenarodne imovine i imovine pod upravom države i krivično delo sabotaže predviđeno članom 5. tačke 4. i 14. Zakona o suzbijanju nedopuštene trgovine, nedopuštene špekulacije i privredne sabotaže. Ugovorom o poklonu Ov. 2835/50 od 15.08.1950. godine Savez sindikata Jugoslavije – Pokrajinski odbor za Vojvodinu poklonio je Gradskom narodnom odboru u Novom Sadu nepokretnosti upisane u ZKUL ... KO ... . Odlukom Narodnog odbora Opštine Novi Sad br. 9132/59 od 27.02.1950. godine na tuženo Preduzeće „...“ je bez naknade preneto pravo korišćenja na označenim nepokretnostima. Na osnovu ove odluke u zemljišnjim knjigama – ZKUL ... KO ..., izvršen je upis prava trajnog i besteretnog korišćenja u korist tog preduzeća. U listu nepokretnosti ... KO ... sada su upisane parcela ... – zemljište pod zgradama i zemljište uz zgrade, ukupne površine 46 ari i 03 m2, kao gradsko-građevinsko zemljište u državnoj svojini tužene Republike Srbije sa pravom korišćenja tuženog preduzeća i ukupno 8 objekata – 6 objekata, označenih kao zgrade ugostiteljstva i 2 pomoćna objekta, sve u društvenoj svojini sa upisom tuženog preduzeća kao nosioca prava korišćenja (na objektima pod rednim brojevima 1, 2, 3 i 5), odnosno državine (na objektima pod rednim brojevima 4, 6, 7 i 8). Objekat broj 1 se svojim gabaritima u potpunosti poklapa sa objektima prikazanim na planu iz 1948. godine, objekat broj 3 se nalazi na mestu ranijeg pomoćnog objekta nepoznate spratnosti, a objekti broj 5 i 7 su delom novosagrađeni, a delom su postojali i po planu iz 1948. godine, dok su svi ostali objekti novosagrađeni.

Polazeći od ovako utvrđenog činjeničnog stanja drugostepeni sud je, po ukidanju prvostepene presude, odlučio da odbije sve tužbene zahteve.

Po nalaženju tog suda, pravna pravila sadržana u Austrijskom građanskom zakoniku i Srpskom građanskom zakoniku određuju ugovor o poklonu kao pravni posao kojim neko dobrovoljno daje drugome nešto, ne tražeći niti primajući za to bilo kakvu naknadu. Imajući u vidu sadržinu osporenog darovnog ugovora od 16.12.1947. godine drugostepeni sud je zaključio da taj ugovor nije tipičan ugovor o poklonu jer je poklonoprimac primio poklonjene nepokretnosti sa upisanim teretima ukupne vrednosti veće od vrednosti čiste zaostavštine pokojnog ZZ koju su poklonodavci nasledili, a obavezao se i da će njegovoj udovici plaćati doživotnu rentu. Sve to, po oceni suda, ukazuje da su se poklonodavci učinjenim poklonom oslobodili drugih obaveza i tereta, zbog čega i pored opštepoznatih okolnosti prisutnih na teritoriji bivše Jugoslavije nakon Drugog svetskog rata na koje se tužioci pozivaju u prilog svog stava da je ugovor o poklonu ništav, njihove tvrdnje vezane za osnov tog ugovora moraju se ipak uzeti sa rezervom. S obzirom da je motiv nešto sasvim lično i skriveno – ne vidi se u izjavi volje, to se u konkretnom slučaju na osnovu predloženih i izvedenih dokaza ne može, zbog proteka vremena i smrti poklonodavaca, nedvosmisleno utvrditi da li su motiv za zaključenje ugovora bile opštepoznate okolnosti tog vremena ili i interes da se ostala imovina, pre svega imovina firme AA, oslobodi od dugova i tereta.

Osim toga, po stanovištu drugostepenog suda, predmetni pravni posao može imati i pravnu prirodu kupoprodaje – teretnog pravnog posla, pa zato isti nije ništav ni zbog prekoračenja ovlašćenja pokojne EE od 10.08.1940. godine kojim su njena braća, sada pokojni AA i ĐĐ bili ovlašćeni za zaključenje samo teretnih pravnih poslova. Neosnovanost zahteva za utvrđenje ništavosti ugovora o poklonu od 16.12.1947. godine vodi neosnovanosti i svih ostalih tužbenih zahteva.

Po oceni Vrhovnog kasacionog suda, odluka nižestepenog suda doneta u ovom sporu je pravilna.

Tužena Autonomna Pokrajina Vojvodina nije pasivno legitimisana jer nije ugovorna strana u ugovoru o poklonu od 16.12.1947. godine i ugovoru o poklonu Ov. .../... od 15.08.1950. godine, niti je njen organ doneo odluku od 27.02.1959. godine, čiju punovažnost tužioci osporavaju podnetom tužbom. U odnosu na sporne nepokretnosti tužena Jedinica teritorijalne autonomije nema pravo svojine, niti neka druga stvarna prava, što bi je stavljalo u materijalno pravni odnos sa tužiocima povodom njihovog zahteva za upis prava susvojine i sukorišćenja, odnosno sudržavine, a sa ostalim tuženima nije u odnosu jedinstvenog suparničarstva. Okolnost da su sporne nepokretnosti darovnim ugovorom od 16.12.1947. godine poklonjene pokrajinskom odboru sindikata iz Novog Sada ne utiče na drugačiji stav ovog suda o pasivnoj legitimaciji Autonomne pokrajine Vojvodine. Tako označeni poklonodavac je bio organizacioni deo Jedinstvenog saveza sindikata radnika i nameštenika Jugoslavije (osnovanog 1945. godine), kao dobrovoljne i masovne organizacije radnika.

Ugovor o poklonu nije regulisan normama pozitivnog prava. Zbog toga se na taj pravni posao, na osnovu člana 4. Zakona o nevažnosti pravnih propisa donetih pre 06.04.1941. godine i za vreme neprijateljske okupacije („Službeni list FNRJ“ broj 84/46), kao pravna pravila primenjuju odredbe paragrafa 561 – 568. Srpskog građanskog zakonika. Kod tog ugovora poklonodavac daje ili obećava poklonoprimcu dobrovoljno neku imovinsku vrednost, a poklonoprimac to prima ili prihvata. Između poklonodavca i poklonoprimca postoji saglasnost o predmetu poklona i volja da se on učini, odnosno primi. Motiv (pobuda) da se poklon učini ulazi u osnov tog ugovora. Nepostojeći ili nedozvoljeni osnov i pobuda kod besteretnog ugovora uzrokuje njegovu nepunovažnost.

Tužioci u podnetoj tužbi i tokom postupka tvrde da je ugovor o poklonu od 16.12.1947. godine ništav pravni posao zbog nepostojanja motiva – izostanka namere dobročinstva, koja ulazi u njegov posao. Oni naročito ukazuju da je osporeni ugovor zaključen u vreme kada država sprovodi progon njihovih predaka, oduzima im svu imovinu i maltene ostavlja bez osnovnih sredstava za život, tako da je očigledno kako je poklonodavac, sada pokojni AA, ugovor zaključio da bi „kupio slobodu“ za članove svoje porodice. Pri tom, tužioci se pozivaju i na istorijske, opštepoznate činjenice da su na teritoriji bivše Jugoslavije nakon Drugog svetskog rata, u odnosu na imovinu viđenijih i imućnijih porodica sprovođene prinudne mere. Smatrajući da je označeni ugovor ništav, tužioci zahtevaju i utvrđenje ništavosti svih drugih (jednostranih i dvostranih) pravnih poslova preduzetih naknadno u odnosu na imovinu koja je bila predmet poklona učinjenog u decembru 1947. godine i upis svog prava svojine po osnovu nasleđa.

Nesporno je da je po završetku Drugog svetskog rata na teritoriji novostvorene države u opštenarodnu, državnu, društvenu ili zadružnu svojinu preneta imovina fizičkih i određenih pravnih lica. Prenos imovine vršen je kako na osnovu niza donetih zakona i drugih propisa, i ta imovina se vraća na način i u postupku propisanom Zakonom o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju (i tužioci ostvaruju ta prava u odnosu na određenu imovinu), tako i na osnovu pojedinačnih pravnih poslova. U ovom slučaju, prenos imovine pravnih prethodnika tužilaca – nepokretnosti tada upisanih u ZKUL ... KO ... izvršen je na taj način, darovnim ugovorom od 16.12.1947. godine za koji tužioci tvrde da nema osnov jer kod poklonodavaca nije postojao motiv da se ta imovina pokloni, već je to učinjeno u tadašnjim uslovima prisutnog straha, pritiska i prinude državnog aparata.

U konkretnom slučaju, nižestepeni sud je, po stanovištu revizijskog suda, ocenom izvedenih dokaza pravilno zaključio da se iz tako utvrđenih činjenica ne može na pouzdan način utvrditi istinitost tvrdnji tužilaca. Na osnovu izvedenih dokaza ne može se sa sigurnošću zaključiti da je na sada pokojne AA i ĐĐ vršena prinuda ili pritisak da zaključe darovni ugovor, tako što im je stavljano u izgled da će njima ili članovima njihove porodice, odnosno bliskim licima biti naneto neko zlo. Sada pokojni AA jeste proveo određeno vreme u zatvoru i bio je suđen za krivično delo protiv opštenarodne imovine, ali je odlukom suda oslobođen od krivične odgovornosti. Sporni darovni ugovor zaključio je nakon oslobađajuće krivične presude, a iz isprave od 02.04.1953. godine u spisima proizilazi da je bio i u radnom odnosu kao službenik državne arhive Autonomne Pokrajine Vojvodina. O konkretnim aktima prinude ili pritiska na sada pokojnog ĐĐ takođe nema dokaza, dok je sada pokojna EE bila van domašaja vlasti i zato na nju takav vid pritiska nije ni bio moguć, niti je u takvoj situaciji njenoj braći moglo biti stavljeno u izgled da će njihovoj sestri biti naneto neko zlo. S tim u vezi, nižestepeni sud je pravilno cenio i sadržinu darovnog ugovora, na osnovu čega je utvrdio da isti sadrži i određene obaveze poklonoprimca, posebno obavezu plaćanja doživotne rente majci poklonodavaca, tako da se u suštini radi o ugovoru o poklonu sa nalogom.

Po stanovištu Vrhovnog kasacionog suda, nije prihvatljiv stav nižestepenog suda da predmetni ugovor može imati pravnu prirodu kupoprodaje, ali isti ne utiče na pravilnost pobijane presude, pa su zato bez značaja navodi revizija tužilaca kojima se osporava pravilnost tog pravnog stava i ukazuje na propust nižestepenog suda da oceni da li postoje elementi za utvrđenje ništavosti tog ugovora zbog oštećenja preko polovine.

Kod utvrđenja da se izvedenim dokazima ne može sa sigurnošću utvrditi ništavost darovnog ugovora iz razloga koje su tužioci naveli – nepostojanja pobude i zaključenja istog pod pritiskom organa vlasti, irelevantni su i navodi revizija kojima se osporava utvrđeno činjenično stanje u pogledu vrednosti poklonjene imovine sa vrednošću tereta, kojima je drugostepeni sud dodatno obrazložio odluku o neosnovanosti tužbenih zahteva.

Sada pokojna EE je darovni ugovor zaključila preko punomoćnika ovlašćenog da je zastupa punomoćjem od 10.08.1940. godine. I na ovaj pravni odnos, imajući u vidu vreme kada je nastao, primenjuju se pravna pravila sadržana u paragrafima 609. – 631. Srpskog građanskog zakonika kojima je uređeno punomoćstvo i delovodstvo. Tim pravilima je, pored ostalog, predviđeno da i u onom slučaju ako punomoćnik za sebe svrši one poslove koje ne bi bio sposoban, to sa punomoćjem vlastodavca i trećeg veže (paragraf 621). Iz izloženog sledi, da ugovor o poklonu zaključen na osnovu punomoćja kojim je sada pokojni AA ovlašćen da u ime vlastodavca, sada pokojne EE, zaključuje samo teretne poslove obavezuje ugovorne strane, a vlastodavac može od svog punomoćnika u tom slučaju zahtevati eventualno naknadu štete.

Iz navedenih razloga, na osnovu člana 414. stav 1. ZPP, odlučeno je kao u prvom stavu izreke.

Troškovi tužene Autonomne pokrajine Vojvodine za odgovor na reviziju, po oceni Vrhovnog kasacionog suda, nisu bili nužni, pa je zato primenom člana 165. stav 1. u vezi člana 154. ZPP odlučeno kao u drugom stavu izreke.

Predsednik veća - sudija

Branislav Bosiljković, s.r.

Za tačnost otpravka

Upravitelj pisarnice

Marina Antonić