U IME NARODA

Vrhovni kasacioni sud, u veću sastavljenom od sudija: Branislave Apostolović, predsednika veća, Zorane Delibašić i Branislava Bosiljkovića, članova veća, u parnici tužioca AA iz ..., čiji je punomoćnik Nikola Simić, advokat iz ..., protiv tuženog Preduzeća za proizvodnju, promet i usluge „BB“ DOO iz ..., čiji je punomoćnik Predrag Vasović, advokat iz ..., radi isplate, odlučujući o reviziji tuženog izjavljenoj protiv presude Apelacionog suda u Beogradu Gž 3449/2017 od 12.04.2018. godine, u sednici veća održanoj dana 07.11.2019. godine doneo je

P R E S U D U

ODBIJA SE kao neosnovana revizija tuženog izjavljena protiv presude Apelacionog suda u Beogradu Gž 3449/2017 od 12.04.2018. godine - u delu stava prvog izreke kojim je preinačena prvostepena presuda i usvojen tužbeni zahtev i u stavu drugom izreke.

O b r a z l o ž e nj e

Presudom Drugog osnovnog suda u Beogradu P 122/17 od 20.03.2017. godine, stavom prvim izreke, usvojen je tužbeni zahtev tužioca i obavezan je tuženi da isplati tužiocu ugovorenu kamatu od 1% na mesečnom nivou, u dinarskoj protivvrednosti po prodajnom kursu NBS na dan isplate, na ugovorene rate plaćene sa docnjom i to: na iznos od 11.000 evra za period od 25.04.2008. godine do 25.06.2008. godine, na iznos od 11.000 evra za period od 25.05.2008. godine do 25.07.2008. godine i na iznos od 11.0000 evra za period od 25.06.2008. godine do 25.08.2008. godine, kao i da isplati tužiocu dospele neisplaćene rate i to: iznos od 11.000 evra sa kamatom od 1% na mesečnom nivou od 25.07.2008. godine pa do isplate, iznos od 11.000 evra sa kamatom od 1% na mesečnom nivou od 25.08.2008. godine pa do isplate, iznos od 11.000 evra sa kamatom od 1% na mesečnom nivou od 25.09.2008. godine pa do isplate, iznos od 11.000 evra sa kamatom od 1% na mesečnom nivou od 25.10.2008. godine pa do isplate, iznos od 11.000 evra sa kamatom od 1% na mesečnom nivou od 25.11.2008. godine pa do isplate, iznos od 11.000 evra sa kamatom od 1% na mesečnom nivou od 25.12.2008. godine pa do isplate i iznos od 10.253 evra sa kamatom od 1% na mesečnom nivou od 25.01.2009. godine pa do isplate, sve navedeno u dinarskoj protivvrednosti po prodajnom kursu NBS na dan isplate, u roku od 15 dana od dana prijema pisanog otpravka presude pod pretnjom izvršenja. Stavom drugim izreke, obavezan je tuženi da isplati tužiocu na ime troškova parničnog postupka iznos od 452.550,00 dinara, u roku od 15 dana od dana prijema pisanog otpravka presude pod pretnjom izvršenja.

Presudom Apelacionog suda u Beogradu Gž 3449/2017 od 12.04.2018. godine, stavom prvim izreke, preinačena je presuda Drugog osnovnog suda u Beogradu P 122/17 od 20.03.2017. godine u stavu prvom izreke tako što je obavezan tuženi da isplati tužiocu na ime dospelih neisplaćenih rata sedam iznosa od po 10.070,77 evra, odnosno ukupan iznos od 70.558 evra u dinarskoj protivvrednosti po srednjem kursu NBS na dan isplate u roku od 15 dana, dok je odbijen kao neosnovan tužbeni zahtev tužioca za isplatu ugovorene kamate od 1% na mesečnom nivou na ugovorene rate plaćene sa docnjom i to na iznos od 11.000 evra za period od 25.04.2008. godine do 25.06.2008. godine, na iznos od 11.000 evra za period od 25.05.2008. godine do 25.07.2008. godine i na iznos od 11.000 evra za period od 25.06.2008. godine do 25.08.2008. godine, za isplatu ugovorene kamate od 1% na mesečnom nivou na iznos od 10.070,77 evra od 25.07.2008. godine do isplate, na iznos od 10.070,77 evra od 25.08.2008. godine do isplate, na iznos od 10.070,77 evra od 25.09.2008. godine do isplate, na iznos od 10.070,77 evra od 25.10.2008. godine do isplate, na iznos od 10.070,77 evra od 25.11.2008. godine do isplate, na iznos od 10.070,77 evra od 25.12.2008 godine do isplate i na iznos od 10.070,77 evra od 25.01.2009. godine do isplate, za isplatu razlike preko iznosa od po 10.070,77 evra do traženih iznosa od po 11.000 evra, odnosno preko iznosa od 10.088,28 evra za poslednju dospelu neisplaćenu ratu sa traženom kamatom na razliku ovih iznosa, kao i za isplatu dosuđenih iznosa ovom presudom u dinarskoj protivvrednosti preko srednjeg kursa NBS na dan isplate do prodajnog kursa NBS na dan isplate. Stavom drugim izreke, potvrđena je odluka o troškovima parničnog postupka sadržana u stavu drugom izreke prvostepene presude i u tom delu je odbijena žalba tuženog kao neosnovana. Stavom trećim izreke, odbijen je kao neosnovan zahtev tuženog za naknadu troškova drugostepenog parničnog postupka.

Protiv pravnosnažne presude donete u drugom stepenu tuženi je preko punomoćnika blagovremeno izjavio reviziju zbog pogrešne primene materijalnog prava.

Ispitujući drugostepenu presudu u pobijanom delu na osnovu člana 408. Zakona o parničnom postupku („Službeni glasnik Republike Srbije“ br. 72/11, 49/13-US, 74/13-US, 55/14 i 87/18 – u daljem tekstu: ZPP), koji se primenjuje na osnovu člana 506. stav 2. istog Zakona, Vrhovni kasacioni sud je našao da je revizija tuženog neosnovana.

U sprovedenom postupku nije učinjena bitna povreda odredaba parničnog postupka iz člana 374. stav 2. tačka 2. ZPP, na koju Vrhovni kasacioni sud pazi po službenoj dužnosti.

Prema utvrđenom činjeničnom stanju, parnične stranke su 02.12.2002. godine zaključile ugovor, overen pred Prvim opštinskim sudom u Beogradu pod brojem Ov. ../02 dana 03.12.2002. godine, kojim su se saglasile da je tužilac uložio u tuženo pravno lice iznos od 428.000 CHF uz obavezu tuženog da navedeni iznos vrati tužiocu u šest jednakih mesečnih rata sa rokom dospeća prve rate 30 dana od dana potpisivanja ugovora. Ugovoren je interes (ugovorna kamata) u korist tužioca u iznosu od 114.580 CHF sa obavezom tuženog da taj iznos isplati tužiocu u tri jednake mesečne rate od po 38.200 CHF, sa rokom dospeća prve rate sedam meseci od dana potpisivanja ugovora. Za slučaj docnje ugovorena je obaveza tuženog da plaća tužiocu kamatu u iznosu od 1% mesečno na dospeli iznos obavaze iz ugovora. Dana 03.10.2003. godine stranke su kao ugovorne strane zaključile aneks broj 1 osnovnog ugovora, kojim konstatuju da je od ukupnog duga u iznosu od 542.580 CHF (glavnica i interes po osnovnom ugovoru) do zaključenja aneksa tužiocu isplaćen iznos od 143.235 CHF, od čega na ime glavnice 121.235 CHF, a na ime ugovorene kamate iznos od 22.000 CHF, za koliko umanjuju preostali dug. Ovim aneksom stranke su ugovorile isplatu preostalog duga u ukupnom iznosu od 421.345 CHF zaključno sa 30.10.2004. godine u 12 mesečnih rata sa dospećem ugovrenih rata 25-og u mesecu do kraja tekućeg meseca, po dinamici koja je sastavni deo aneksa. Stranke su ugovorile i kamatu od 2% mesečno za neisplaćeni deo iznosa mesečne rate. Prema obračunu tuženog od 25.11.2007. godine o realizovanoj obavezi tuženog prema tužiocu za period od 03.10.2003. godine do 30.09.2007. godine konstatovano je da je tužiocu isplaćen preostali dug u iznosu od 421.345 CHF, ali da dugujuća kamata na ime kašnjenja za period oktobar 2003. godine - septembar 2007. godine iznosi 165.736 CHF, što obračunato u evre po kursu na dan isplate glavnice iznosi 101.054 evra, uz predlog tužiocu da se ova neisplaćena kamata definiše kao obaveza tuženog u određenom broju rata koju bi predložio tužilac. Dana 04.04.2008. godine stranke su zaključile aneks broj 2 u kojem su se saglasile da dug tuženog prema tužiocu iznosi 103.558 evra i da će se taj dug ubuduće smatrati glavnim dugom (član 1), s`tim da taj iznos bude uvećan za iznos od 5.695 evra na ime kamate od 12% na godišnjem nivou obračunate na ostatak duga sa rokom otplate od 10 meseci tako da ukupan dug tuženog prema tužiocu iznosi 109.253 evra (član 2), sa obavezom tuženog da ga isplati tužiocu u 10 mesečnih rata tako što će prvih devet rata iznositi po 11.000 evra, a poslednja deseta rata će iznositi 10.253 evra, sa dospećem mesečnih rata do 25-og u mesecu za tekući mesec, odnosno sa dospećem prve rate od 25.04.2008. godine (član 3). Ugovorena je zatezna kamata od 1% na mesečnom nivou za slučaj docnje tuženog (član 4). Ekonomsko-finansijskim veštačenjem utvrđeno je da je za period od osnovnog ugovora do aneksa broj 1 ugovorena kamata iznosila 38,29% godišnje i da je neznatno iznad proseka, a da je za period od aneksa broj 1 do aneksa broj 2 ugovorena kamata iznosila 38,5% i da je kao takva bila u granicama proseka ugovorene kamate. Tako ugovorene kamate između stranaka u periodu od 03.10.2003. godine do veštačenja nisu bile van okvira najveće dozvoljene stope kamate. U pogledu toga da li je u periodu od osnovnog ugovora 02.12.2002. godine do 03.10.2003. godine bilo ugovaranje kamate na kamatu veštak je dao nalaz u dve varijante. Prema prvoj varijanti u tom periodu bilo je ugovoreno plaćanje kamate na kamatu samo u slučaju docnje na sedmu, osmu i devetu ratu, dok u period od 03.10.2003. godine (aneks broj 1) do 04.04.2008. godine (aneks broj 2) nije bilo ugovoreno plaćanje kamate već samo plaćanje zatezne kamate od 2% mesečno za slučaj docnje kod plaćanja rate, a u periodu od 04.04.2008. godine takođe nije bilo ugovoreno plaćanje kamate već samo plaćanje zatezne kamate od 2% mesečno za docnju kod plaćanja rata, kao i plaćanje zatezne kamate na ugovorenu kamatu u iznosu od 5.695 evra. Prema drugoj varijanti, u slučaju postojanja pravnog osnova za primenu ugovornih odredbi osnovnog ugovora i aneksa, a prema obračunu tuženog od 25.11.2007. godine, u periodu od 04.04.2008. godine kada je zaključen aneks broj 2 ugovoreno je plaćanje kamate na neplaćenu kamatu iz prethodnog perioda u iznosu od 5.663 evra, kao i zatezna kamata za slučaj docnje.

Polazeći od ovako utvrđenog činjeničnog stanja, prvostepeni sud je našao da je tužbeni zahtev osnovan u celosti, jer je tužilac visinu potraživanja opredelio prema iznosima i dinamici koji su parnične stranke ugovorile aneksom broj 2 ugovora od 04.04.2008. godine, smatrajući da je taj aneks punovažan osnov potraživanja tužioca.

Drugostepeni sud je prihvatio stanovište prvostepenog suda da se potraživanje tužioca zasniva na aneksu broj 2 od 04.04.2008. godine, ali nije prihvatio činjenično-pravni zaključak prvostepenog suda da se radi o punovažnom pravnom poslu u celosti, smatrajući da su ništave odredbe člana 2. i 4. aneksa broj 2 kojima je ugovorena nedozvoljena kamata na kamatu, zbog čega je tužbeni zahtev tužioca samo delimično usvojio kao osnovan.

Po oceni Vrhovnog kasacionog suda, suprotno navodima revizije, pravilno je drugostepeni sud primenio relevantno materijalno pravo kada je ocenio da su osnovni ugovor i aneks broj 1 punovažni pravni poslovi, a da je samo delimično ništav aneks broj 2 i to u delu odredbe o ugovorenoj kamati za slučaj docnje – zateznoj kamati od 1% na mesečnom nivou, koja ne povlači ništavost celog ugovora, u smislu člana 105. stav 1. Zakona o obligacionim odnosima.

Naime, pravo poverioca na zateznu kamatu regulisano je odredbama člana 277. Zakona o obligacionim odnosima - ZOO, kojim je propisano da u slučaju docnje sa ispunjenjem novčane obaveze, dužnik, pored glavnice, duguje poveriocu i zateznu kamatu po stopi utvrđenoj (saveznim) zakonom (stav 1), a ako je stopa ugovorene kamate viša od stope zatezne kamate, ona teče i posle dužnikove docnje (stav 2). Pravo na zateznu kamatu poverilac ima bez obzira na to da li je pretrpeo kakvu štetu zbog dužnikove docnje (član 278. stav 1. ZOO). Na dospelu a neisplaćenu ugovorenu ili zateznu kamatu, kao i na druga dospela povremena novčana davanja ne teče zatezna kamata, izuzev kada je to zakonom određeno (član 279. stav 1. ZOO). Međutim, na iznos neisplaćene kamate može se zahtevati zatezna kamata samo od dana kada je sudu podnesen zahtev za njenu isplatu (član 279. stav 2. ZOO). Odredbama člana 399. Zakona o obligacionim odnosima regulisana je ugovorna kamata koja, za razliku od zatezne kamate koja je pretpostavljena šteta zbog docnje dužnika novčane obaveze, predstavlja naknadu poveriocu za korišćenje njegovog novca i zbog takve pravne prirode njena visina – stopa nije propisana zakonom, već može biti predmet ugovoranja. Međutim, i kod ugovaranja stope ugovorne kamate postoje određena, zakonom propisana ograničenja. Tako je odredbama člana 399. stavovi 1. i 2. ZOO propisano da stopa ugovorne kamate između fizičkih lica ne može biti veća od kamatne stope koja se u mestu ispunjenja plaća na štedne uloge po viđenju, dok se u pogledu najviše ugovorene kamatne stope između pravnih lica primenjuju odredbe posebnog zakona. Ako je kamata ugovorena, ali nije određena njena stopa ni vreme dospevanja, između fizičkih lica važi kamatna stopa koje se u mestu ispunjenja plaća na štedne uloge po viđenju, a između pravnih lica važi kamatna stopa koju banka ili druga bankaska organizacija plaća, odnosno ugovora za takvu ili sličnu vrstu posla i dospeva po isteku godine, ako za određeni slučaj nije predviđeno šta drugo (član 399. stav 3. ZOO). Ako je ugovorena kamata veća od dozvoljene, primeniće se najveća dozvoljena stopa kamate (član 399. stav 4. ZOO). Odredbom člana 400. stav 1. ZOO, propisano je da je ništava odredba ugovora kojom se predviđa da će na kamatu, kada dospe za isplatu, početi teći kamata, ako ne bude isplaćena, a prema stavu 3. istog člana, ova odredba (iz stava 1) ne odnosi se na kreditno poslovanje banaka i drugih bankarskih organizacija.

Pravilno je drugostepeni sud pošao od činjenica da je zaključenju aneksa broj 2, koji je osnov potraživanja tužioca, prethodilo zaključenje osnovnog ugovora od 02.12.2002. godine i aneksa broj 1 od 03.10.2003. godine i da je kao prethodno pitanje bilo potrebno raspraviti šta čini predmet obaveze tuženog po aneksu broj 2 i da li se radi o punovažnom pravnom poslu, uključujući i poslove koji su mu prethodili. U takvoj situaciji, drugostepeni sud je pravilno našao da osnovni ugovor nema ništavih odredbi jer nije bilo ugovaranje isplate kamate na kamatu u smislu člana 400. ZOO, već da je bila predviđena samo ugovorna kamate (koja je u članu 2. osnovnog ugovora označena kao ugovorni interes), pri čemu je njena visina bila dozvoljena tokom važenja osnovnog ugovora, odnosno samo je u jednom periodu neznatno prevazilazila najveću dozvoljenu ugovornu kamatu.

Takođe, pravilno je stanovište drugostepenog suda da nema ništavosti ni aneksa broj 1 od 03.10.2003. godine i da ovim aneksom takođe nije bilo ugovoreno nedozvoljeno plaćanje kamate na kamatu. Analizirajući sadržinu ovog aneksa, kojim je preostali dug tuženog po osnovnom ugovoru u ukupnom iznosu od od 421.345 CHF saglasnošću volja ugovornih strana predviđen kao novi glavni dug tuženog sa novim rokom dospeća i novom dinamikom otplate, drugostepeni sud je pravilno zaključio da je ugovorena obaveza plaćanja kamate od 2% na svaku mesečnu radu dozovljena i pravno valjana, bez obzira što je u dug tuženog prema tužiocu ušla i ranije neisplaćena ugovorena kamata. Revizijski sud prihvata kao pravilno obrazloženje drugostepenog suda da bez obzira na zabranu ugovaranja kamate na kamatu iz člana 400. ZOO, ako dužnik ne plati dospelu ugovornu kamatu poverilac može u sporazumu sa njim dodati tu kamatu glavnici, odnosno uvećati sumu glavnice, što je faktički novi osnovni dug, a to dalje dozvoljava da se na tako uvećanu glavnicu plaća ugovorna kamata. Dakle, ne može se unapred ugovoriti da će na ugovornu kamatu kada dospe za isplatu teći kamata, što bi bilo suprotno izričitoj zabrani iz imperativne odredbe člana 400. stav 1. ZOO, a što u konkretnom i nije slučaj i nije ugovoreno osnovnim ugovorom, ali naknadno, po dospeću, poverilac i dužnik mogu zaključiti ugovor po kome će dužnik dugovati novi iznos glavnice uvećane za pripisanu dospelu kamatu, što je ovde i učinjeno članom 3. aneksa broj 1. Aneksom broj 1 nije bila ugovorena kamata za slučaj docnje, odnosno zatezna kamata.

Međutim, kada je reč o aneksu broj 2 od 04.04.2008. godine, drugostepeni sud je pravilno zaključio da se radi o delimično ništavom pravnom poslu koji može opstati bez ništave odredbe o zateznoj kamati. Naime, ovim aneksom ugovorne strane su ponovo novelirale iznos preostalog duga tuženog i saglasile su se da preostali dug iznosi 103.558 evra i da će se ubuduće ovaj iznos smatrati glavnim dugom. Iz obračuna duga sačinjenog od strane tuženog sa stanjem na dan 25.11.2007. godine proizlazi da se ovaj iznos odnosi na kamatu po osnovu docnje tuženog u ispunjenju obaveza po prethodno sačinjenom aneksu broj 1. To znači da je do zaključenja aneksa broj 2 prestalo glavno novčano potraživanje tužioca prema tuženom po aneksu broj 1, kako po osnovu glavnog duga tako i po osnovu ugovorene kamate, jer suprotno stranke nisu dokazale. Međutim, iako ovim aneksom nije bila predviđena kamata za slučaj docnje, shodno članu 277. ZOO poverilac ima pravo na zateznu kamatu u slučaju docnje sa ispunjenjem novčane obaveze i kada nije ugovorena. Shodno iznetom, pravilan je zaključak drugostepenog suda da aneks broj 2 nije ništav pravni posao u smislu člana 103. ZOO, jer je ovim aneksom a saglasnošću volja ugovornih strana ugovoreno da dug tuženog iznosi 103.558 evra, što je obračunata dospela zatezna kamata u apsolutnom iznosu i ugovoreno je da će ovaj iznos tuženi isplatiti tužiocu u deset mesečnih rata sa određenim datumom dospeća svake pojedine rate. Ovakvo ugovaranje duga koji predstavlja obračunatu dospelu zateznu kamatu u apsolutnom iznosu i kojim je određena isplata takvog duga u ratama nije davalo za pravo tužiocu kao poveriocu da dalje ugovara ugovornu kamatu, kao ni zateznu kamatu za slučaj docnje, jer je to suprotno načelu zabrane anatocizma iz člana 400. stav 1. ZOO. U situaciji takvog ugovaranja, pravilan je zaključak drugostepenog suda da je ništava odredba člana 2. aneksa broj 2 kojim su ugovorne strane predvidele da će dug tuženog prema tužiocu od 103.558 evra da se uveća za iznos od 5.695 evra na ime ugovorne kamate od 12% na godišnjem nivou. Ovakvo ugovaranje predstavlja nedozvoljeno ugovaranje ugovorne kamate na obračunatu dospelu zateznu kamatu u apsolutnom iznosu. Takođe i član 4. aneksa broj 2 ugovora je ništava ugovorna odredba jer tužilac nije imao pravo da na obračunate rate duga ugovara bilo koju kamatu za slučaj docnje pa ni onu od 1% mesečno koja je ugovorena članom 4.

Shodno svemu prethodno navedenom, Vrhovni kasacioni sud nalazi da osim odredbama članova 2. i 4. aneksa broj 2, ostale odredbe ovog aneksa, kao i prethodnog aneksa broj 1 i osnovnog ugovora nisu sadržale ništave odredbe o nedozvoljenom ugovaranju kamate na kamatu. U takvoj situaciji, obaveza tuženog prema tužiocu, a prema aneksu broj 2 koji važi između stranaka bez ništavih ugovornih odredbi, iznosila bi 103.558 evra, ali kao je utvrđeno da je tuženi isplatio iznos od 33.000 evra, to preostali dug tuženog prema tužiocu iznosi 70.558 evra, za koji je drugostepeni sud pravilno obavezao tuženog da ga isplati tužiocu po dinamici isplate predviđenoj tim aneksom, dakle u preostalih sedam neisplaćenih rata koje iznose po 10.070,77 evra, bez daljih kamata.

Shodno svemu izloženom, na osnovu člana 414. stav 1. ZPP, odlučeno je kao u izreci.

Predsednik veća - sudija

Branislava Apostolović, s.r.

Za tačnost otpravka

Upravitelj pisarnice

Marina Antonić