Prema utvrđenom činjeničnom stanju, presudom Osnovnog suda u Požarevcu P2 583/15 od 12.09.2016. godine, maloletno dete stranaka, VV, rođena .... godine, poverena je na samostalno vršenje roditeljskog prava tužilji, kao majci; naloženo je tuženom, kao ocu, da u roku od 3 dana preda maloletno dete majci; obavezan je tuženi da na ime doprinosa za izdržavanje deteta plaća mesečno 30% od redovnih mesečnih primanja počev od predaje deteta pa ubuduće dok za to postoje zakonski uslovi i uređen je način održavanja ličnih odnosa deteta i oca. Istom presudom odbijen je protivtužbeni zahtev tuženog za poveravanje maloletnog deteta njemu kao ocu, utvrđenje doprinosa majke u izdržavanju deteta i uređenje načina održavanja ličnih odnosa majke i deteta. Na osnovu izveštaja Centra za socijalni rad u Požarevcu, utvrđeno je da je maloletno dete rođeno iz vanbračne zajednice stranaka, koja je sa nekoliko prekida trajala od 2002. godine do jula 2015. godine, kada je tužilja sa detetom napustila domaćinstvo tuženog u kome su živeli sa njegovom primarnom porodicom. Nakon prestanka vanbračne zajednice maloletno dete je redovno kontaktiralo sa ocem i provodilo po nekoliko dana u njegovoj porodici, sve do podnošenja tužbe tužilje za samostalno vršenje roditeljskog prava. Dana 20.10.2015. godine, tuženi je uzeo dete po dogovoru sa tužiljom da je prošeta i vrati, ali je dete odveo u svoje domaćinstvo i od tada se ono nalazi kod njega jer ne želi da ga vrati majci. Tužilja je viđala dete u domaćinstvu oca ali je prilikom poslednje samostalne posete detetu došlo do konflikta i nasilničkog ponašanja prema njoj, zbog čega je podneta prijava za nasilje. Osnovni sud u Požarevcu je po predlogu tužilje rešenjem P2 583/15 od 08.12.2015. godine, usvojio privremenu meru kojom je dete poverio tužilji na privremeno vršenje roditeljskog prava, naložio tuženom da u roku od tri dana od prijema rešenja dete preda majci, privremeno uredio način održavanja ličnih odnosa tuženog i deteta, a odbio predlog tuženog za usvajanje privremene mere poveravanjem maloletog deteta na privremeno vršenje roditeljskog prava njemu kao ocu. U postupku sprovođenja navedene privremene mere, Centar za socijalni rad u Požarevcu nije imao neposredni kontakt sa detetom jer tuženi nije sarađivao i nije dovodio dete u centar po pozivima, niti je dete imalo kontakt sa majkom jer otac nije dozvoljavao da ona u skladu sa odlukom suda preuzme dete. O psihičkom stanju deteta Centar za socijalni rad je dobijao posredno infomacije, na osnovu nalaza dečijeg psihijatra, koje su tuženi i njegova majka prilagali i u kojima je konstatovano postojanje akutne reakcije na stres povodom pokušaja majke da preuzme dete bez pripreme i dijagnozom - reakcije prilagođavanja, jer devojčica izražava želju da živi sa ocem i da je uznemirena pri pomisli da živi sa majkom, sa preporukom da se u postupak uključi nadležni centar za socijalni rad, kao i da privremenu meru treba preispitati. Kako je dete dovođeno na preglede kod dečjeg psihijatra bez majke, psihijatar organa starateljstva nije mogao da sagleda međusobni odnos deteta i majke. Po predlogu Centra za socijalni rad, Osnovni sud u Požarevcu je u okviru postupka za vršenje roditeljskog prava odredio veštačenje preko sudskih veštaka Instituta za mentalno zdravlje u Beogradu, koji su u dostavljenom nalazu i mišljenju naveli da je evidentan nedostatak majčine figure kao i potreba za kontaktom detata sa majkom, bez obzira na prisustvo drugih ženskih osoba u detetovom odrastanju, prababe, čukunbabe, jer generacijski udaljene ženske figure nisu u mogućnosti da nadoknade i zamene majčinu figuru u budućem psihomotornom razvoju devojčice. Prilikom sprovođenja privremene mere, Centar za socijalni rad je jednom prilikom organizovao susret majke i devojčice u prisustvu stručnih radnika centra u gradskoj poslastičarnici, koji je bio uspešan, jer dete nije ispoljilo otpor prema majci, ali nakon toga nisu mogla biti realizovana viđenja, jer otac nije želeo bilo kakvu saradnju sa organom starateljstva uporno insistirajući da će majka odvesti dete u … gde živi njena primarna porodica i da dete više neće viđati. Organ starateljstva se izjasnio da je tuženi u razgovorima sa stručnim timom u saradnji relativno drzak, pasivan i nesaradljiv, dok se majka uredno odazivala pozivima, uz konstantnu želju da preuzme brigu o detetu u skladu sa sudskom odlukom ili makar uspostavi redovne kontakte, imajući u vidu da je sprovođenje privremene mere ostalo bezuspešno. U nalazu i stručnom mišljenju od 29.11.2016. godine, Centar za socijalni rad u Požarevcu se izjasnio da je u najboljem interesu maloletnog deteta da se otac delimično liši roditeljskog prava u delu čuvanja i neposredne brige o detetu, jer ne poštuje pravnosnažne sudske odluke o poveri deteta majci na samostalno vršenje roditeljskog prava i da osim što dete nije predao majci, u dugom vremenskom periodu kontinuirano krši pravo detata na kontakte sa majkom, ne sagledavajući adekvatno detetove razvojne potrebe i emocionalne veze, niti poštuje preporuke stručnjaka u pogledu rada sa detetom i prevazilaženja psiholoških teškoća koje ispoljava vezano za porodičnu situaciju i prekid kontakata sa majkom. Na osnovu nalaza i mišljenja Centra za socijalni rad od 29.07.2019. godine utvrđeno je da je obavljen individualni razgovor sa strankama i konstatovano da tužilja dete viđa isključivo u školi bez prisustva oca, kada je dete nesmejano i lepo raspoloženo, a da je otac izjavio da bi bio spreman da pripremi dete na viđenje sa majkom bez njegovog prisustva ali samo ako majka deponuje detetov pasoš i ne bude u mogućnosti da bez njegove saglasnosti odvede u inostranstvo. Mišljenje stručnog tima centra je da tuženi nije ostvarivao adekvatnu saradnju i poštovao savetodavno usmerenje i naloge organa starateljstva, da nikada nije doveo dete radi pripreme za prelazak u porodicu majke, zbog čega je dete odbijalo da napusti domaćinstvo oca i pređe kod majke. Postupak prinudnog izvršenja pravnosnažne sudske presude radi predaje deteta majci na samostalno vršenje roditeljskog prava je obustavljen rešenjem Osnovnog suda u Požarevcu I 823/18 od 09.05.2019. godine, jer je ocenjeno da je u ovom trenutku u najboljem interesu deteta da ostane kod tuženog, u sredini u kojoj je i do sada živelo, što je i želja deteta. Iz zapisnika sačinjenim pred Osnovim sudom u Požarevcu P2 158/19 od 12.08.2019. godine, utvrđeno je da je tog dana tužilja sudu predala pasoš maloletnog deteta i konstatovano da će se isti nalaziti u računovodstvu suda.

Polazeći od tako utvrđenih činjenica, prvostepeni sud je primenom člana 6. i 82. Porodičnog zakona, našao da su ispunjeni uslovi da se tuženi delimično liši roditeljskog prava u delu neposredne brige i staranja o maloletnom detetu.

Pobijanom presudom drugostepeni sud je ocenio da je na pravilno utvrđeno činjenično stanje prvostepeni sud pogrešno primenio materijalno pravo, usled čega je preinačio presudu osnovnog suda i tuženog delimično lišio roditeljskog prava u odnosu na maloletno dete u pogledu čuvanja i neosredne brige o detetu.

Po oceni Vrhovnog kasacionog suda, pobijana presuda zasnovana je na bitnoj povredi odredaba parničnog postupka iz člana 374. stav 1. ZPP koja je učinjena u postupku pred drugostepenim sudom, zbog pogrešne primene člana 394. stav 1. tačka 4. i člana 396. stav 1. ZPP. Naime, osnovano se revizijom tuženog ukazuje da su učinjene bitne povrede postupka bile od uticaja na donošenje zakonite i pravilne odluke jer nije bilo uslova za preinačenje s obzirom da činjenično stanje u prvostepenoj presudi nije bilo pravilno i potpuno utvrđeno, niti je donošenjem ovakve odluke drugostepeni sud pravilno primenio odredbe materijalnog prava. Stoga revident sa pravom ističe da je nejasno u čemu se sastoji preinačenje prvostepene presude ako se ima u vidu da je obema odlukama tuženi delimično lišen roditeljskog prava i to u pogledu prava i dužnosti iz sadržine roditeljskog prava koja kao takva nisu predviđena Porodičnim zakonom. Takođe, imajući u vidu da je u ovom postupku prvostepena presuda već jedanput bila ukidana, prvostepeni sud je bio dužan da izvede sve parnične radnje i raspravi sva sporna pitanja na koje je ukazao drugostepeni sud u svom rešenju, shodno članu 398. stav 2. ZPP, što nije učinio, a drugostepeni sud te propuste nije adekvatno sankcionisao iako je u žalbi tuženog na to ukazivano. Zbog toga je usled pogrešne primene materijalnog prava činjenično stanje ostalo nepotpuno utvrđeno.

Prema članu 67. Porodičnog zakona, smisao roditeljskog prava izvodi se iz dužnosti roditelja i postoji samo u meri koja je potrebna za zaštitu ličnosti, prava i interesa deteta. Sadržina roditeljskog prava regulisana je odredbama člana 68. do 74. istog zakona i obuhvata staranje o detetu, čuvanje, podizanje, vaspitavanje, obrazovanje, zastupanje, izdržavanje, te upravljanje i raspolaganje imovinom deteta. Svako, pa i sud, je u svim aktivnostima koje se tiču deteta, kao i u sporu za zaštitu prava deteta i sporu za vršenje odnosno lišenje roditeljskog prava, uvek dužan da se rukovodi najboljim interesom deteta (član 6. i član 266. stav 1. Porodičnog zakona). Prema odredbama člana 6., člana 7. i člana 9. Konvencije o pravima deteta (Sl. List SFRJ-Međunarodni ugovori br.15/90 i Sl. List SRJ-Međunarodni ugovori br.4/96) dete ima univerzalno pravo na život i s tim u vezi i pravo na opstanak i razvoj, iz čega dalje proizilazi i pravo na roditeljsko staranje. Prirodno pravo deteta na roditeljsko staranje obezbeđuje se u okruženju oba roditelja i u njihovoj životnoj zajednici, a odvajanje deteta od jednog ili oba roditelja dopušteno je samo ako je takvo razdvajanje neophodno i u interesu deteta, o čemu odluku donosi sud na osnovu zakona i odgovarajućeg postupka.

Lišenje roditeljskog prava, kao najteža porodičnopravna sankcija za roditelja koji svojim ponašanjem narušava zaštitu ličnosti, života i interesa deteta, može biti potpuno ili delimično i regulisano je odredbama člana 81-83. Porodičnog zakona. Prema članu 81. navedenog zakona, roditelj koji zlopotrebljava prava ili grubo zanemaruje dužnosti iz sadržine roditeljskog prava može biti potpuno lišen roditeljskog prava (ovom zakonskom odredbom definisana su ponašanja roditelja koja se smatraju zloupotrebom prava odnosno grubim zanemarivanjem dužnosti roditelja, pored ostalog i ako izbegava da izdržava dete ili da održava lične odnose sa detetom sa kojim ne živi, odnosno ako sprečava održavanje ličnih odnosa deteta i roditelja sa kojim dete ne živi - stav 3. tačka 3, s tim da sudska odluka lišava roditelja svih prava i dužnosti iz sadržine roditeljskog prava, osim dužnosti da izdržava dete. Odredbom člana 82. stav 1 Porodičnog zakona, propisano je da roditelj koji nesavesno vrši prava ili dužnosti iz sadržine roditeljskog prava može biti delimično lišen roditeljskog prava, dok je stavom 2 ovog člana propisano da sudska odluka o delimičnom lišenju roditeljskog prava može lišiti roditelja jednog ili više prava i dužnosti sadržine roditeljskog prava, osim dužnosti da izdržava dete. Prema stavu 3. navedene zakonske odredbe, roditelj koji vrši roditeljsko pravo može biti lišen prava i dužnosti na čuvanje, podizanje, vaspitavanje, obrazovanje i zastupanje deteta, te na upravljanje i raspolaganje imovinom deteta, dok prema stavu 4. ovog člana, roditelj koji ne vrši roditeljsko pravo može biti lišen prava na održavanje ličnih odnosa sa detetom i prava da odlučuje o pitanjima koja bitno utiču na život deteta.

U konkretnom slučaju, pravnosnažnom sudskom presudom odlučeno je o vršenju roditeljskog prava prema maloletnom detetu nakon prestanka zajednice života njegovih roditelja tako što je dete povereno majci na samostalno vršenje roditeljskog prava a tuženom naloženo da ga preda majci. Tuženi nije želeo da dobrovoljno izvrši ovu sudsku odluka, kao ni prethodno doneto rešenje o privremenoj meri, a predaja deteta nije mogla biti uspešno realizovana ni u sudskim postupcima koji su se vodili radi izvršenja ovih odluka, jer tuženi nije nikada ostvario adekvatnu saradnju sa organom starateljstva u cilju dovođenja i pripreme deteta za prelazak kod majke, zbog čega je dete odbijalo da napusti domaćinstvo oca, pa je u konačnom postupak izvršenja obustavljen. U takvoj činjeničnopravnoj situaciji, nije mogla biti doneta odluka o delimičnom lišenju roditeljskog prava tuženog u odnosu na čuvanje i podizanje deteta, jer tuženi kao roditelj koji pravno ne vrši roditeljsko pravo (vrši ga majka shodno članu 77. stav 3. Porodičnog zakona), može biti lišen samo prava na održavanje ličnih odnosa sa detetom i prava da odlučuje o pitanjima koja bitno utiču na život deteta, na osnovu člana 82. stav 4. navedenog zakona.

Iako je Centar za socijalni rad u Požarevcu, kao organ starateljstva, shodno članu 270. Porodičnog zakona, dostavio stručni nalaz i mišljenje sa predlogom za delimično lišenje roditeljskog prava tuženog na način koji su sudovi prihvatili, ono ne može biti jedini osnov za odluku, već su sudovi bili dužni da primenom istražnog načela utvrde sve bitne činjenice objektivne i subjektivne prirode za procenu najboljeg interesa deteta, kao vrhunskog načela kojim su dužni da se rukovode u ovim postupcima. Ovo naročito ako se ima u vidu da je postupak izvršenja radi predaje deteta obustavljen jer je procenjeno da je u njegovom najboljem interesu da ostane kod oca, ali i da je tužilja istakla tužbeni zahtev za potpunim lišenjem roditeljskog prava tuženog na osnovu člana 81. stav 3. tačka 3. Porodičnog zakona, zbog grubog zanemarivanja dužnosti iz sadržine roditeljskog prava budući da od oduzimanja deteta majci 2015. godine konstantno ne dozvoljava i ne omogućava detetu da ostvaruje lične odnose i kontakte sa njom, ne sagledavajući adekvatno njegove razvojne i emocionalne potrebe, o čemu sudovi nisu odlučili i dali svoj zaključak.

Osim navedenog, postoji propust sudova da radi procene najboljeg interesa deteta, utvrde da li je dete sposobno da formira svoje mišljenje i da u skladu sa tim, nakon datih potrebnih obaveštenja, dozvole detetu da neposredno izrazi svoje mišljenje i posvete mu dužnu pažnju u skladu sa njegovim godinama i zrelošću, kao i da mišljenje utvrde na način i na mestu koje je u skladu sa njegovim godinama i zrelošću, osim ako bi to očigledno bilo u suprotnosti sa njegovim najboljim interesom, što je bila njihova obaveza shodno članu 65. i članu 266. stav 3 tačka 1-3 Porodičnog zakona.

Kako je zbog navedenih propusta drugostepnog suda i pogrešne primene materijalnog prava izostalo pravilno i potpuno utvrđivanje svih bitnih činjenica na koje je ukazano, to je drugostepena presuda morala biti ukinuta.

U ponovnom postupku, drugostepeni sud će otkloniti uočene nepravilnosti i doneti pravilnu i na zakonu zasnovanu odluku.

Odluka o troškovima postupka je takođe morala biti ukinuta jer zavisi od konačnog ishoda spora.

Sa iznetih razloga, odlučeno je kao u izreci rešenja na osnovu člana 415.stav 1. i člana 416. stav 2. Zakona o parničnom postupku.

Predsednik veća - sudija

Branislava Apostolović, s.r.

Za tačnost otpravka

Upravitelj pisarnice

Marina Antonić